Ko e tokolahi ‘o e kakai kehe mei he kau Mauli Nu’usila he ‘aho ni ‘oku fakangatangata ‘e nau ‘ilo ki he Haka ko ē ‘oku ngāue ‘aki he ngaahi faiva lahi ‘a ia ‘oku ui ko e ‘Ka mate, Ka mate”, na’e fatu ‘ehe ‘Eiki ko Rauparaha ‘oe Ngati Toa ‘ihe 1820 nai. Koe lahi taha ‘oe ngaahi timi sipoti pea mo e kau sipoti fakafo’ituitui ‘oku nau folau atu mei Nu’u Sila ni ki tu’apule’anga ‘oku nau fakakau ‘ae haka “Ka mate” ko e konga ia ‘enau polokalama. Koe timi sipoti ‘oku ne fakamanakoa’i lahitaha ‘ae haka koe All Blacks, ‘ihe ‘enau fakahoko kimu’a he kamata ‘ae va’inga. Kuo hoko ‘ae haka koe konga mahu’inga ia ‘oe Timi All Blacks.
Tupu’anga ‘o e Haka
Fakatatau ki he tukufakaholo ‘ae kau Maulī, ko Tama-nui-ra ko e ‘Otua ia ko La’ā pea na ‘e ‘i ai hono ongo mali ‘e ua, Hine-raumati, sevaniti faha’ita’u mafana, pea mo Hine takurua, ko e sevaniti faha’i ta’u momoko. Na’e fa’ele’i ‘e Hine-raumati ‘a Tane-rore, a ia na’ane fa’u e faiva ko ‘eni. Ko Tane-rore, ko e ‘uhinga ia ki he ngatupe e havilī ‘a ia oku tau mamata ki ai he faha’i ta’u mafana, pea ‘oku fakafofonga’ ia he fakatete ‘oe nima lolotonga e faiva.
Ke Haka ko e hingoa fakalukufua ia ‘o e faiva kotoa ‘ae kakai Mauli. Koe ‘ahoni, ‘oku ‘ai e haka kihe konga ia ‘o e faiva faka Mauli ,‘a ia ‘oku ‘i mu’a ai ‘ae kakai tangata pea pale tu’a mai e kakai fefine ‘aki honau le’o mei mui. Ko e konga lahi ‘o e haka ‘oku tau mamata ki ai he ngaahi ‘aho ni ko e taparahi, haka ta’e ‘iai ha me’a tau.
Mahulu atu ‘iha toe kupu ‘oe to’onga mo’ui ‘a e kau Mauli, ka koe loloto ‘oe fakafotunga mai ‘ehe faiva ‘enau mo’ui, polepole’anga mo honau tupu’anga. Ko e Haka ‘oku ‘ikai ko ha me’a noa’ia ‘a e kau Mauli ka ko e tukufakaholo mei he anga fakafonua ‘i he tu’unga mā’olunga taha hono fai ‘ae faiva he talitali ‘oe kau ‘a’ahi. Koe tupulaki moe holoa ‘ae ongoongo ‘oe matakali na’e tupu ia mei he ‘enau lava ‘o fakahoko ‘ae haka koe (Hamana Mhuika)
Ko e Haka ‘oku ne fakafotunga mai e fakakaukau mo e mahu’inga e ngaahi ‘isiu hono taimi, he fakafepaki moe ta’eloto, ‘I he ngaahi me’a mo’oni ‘oku hoko pea mo ha me’a mahu’inga pe ha taimi pe.
Hisitolia ‘o e Haka
Ko e fakama’unga ‘o e haka ‘ihe tukufakaholo ‘oe ‘akapulu All Blacks ‘oku ‘ikai ko ha me’a toki fa’u. Kuo fuoloa pe hono faka’aonga’i ‘oe haka ‘ihe ‘akapulu ‘i Nu’usilani talu mei he tua he 1888 ‘ae timi Mauli na’e taki ai ‘a Joseph Warbrick. Ko hono ivi fakapulipuli ‘oku maliuliu fakataha moe ’ulungaanga fieta’aa, faka’utumauku moe tu’unga ma’olunga ‘oe poto’i va’inga ‘aia kuo hoko koe huitu’a ‘oe ‘akapulu ‘i Nu’u Sila ni.
‘Oku hanga ‘e he haka ‘o tanaki e fo’i konga mahu’inga makehe, hono ohi mai mei he kakai Mauli ‘o Nu’usila, mo toe faitatau mo e anga fakafonua ‘o e Pasifiki fakakatoa.
Koe fakahoko ‘ehe All Blacks ‘ae haka ‘oku fai kihe tonu taha mo fefeka ‘aupito ‘aia ‘oku ne folahi mai ai ‘ae taumu’a ‘‘a e All Blacks.
Ka Mate
Koe haka ‘iloa; Ka Mate Ka Mate, na’e fatu ia ‘ehe ‘eiki Ngati Toa ko Te Rauparaha he 1820, pea ko e konga lahi e talanoa ‘o ‘ene fa’u na’e ‘iloa ia he hisitolia he talanoa tukufakaholo ‘o Ngati Toa pea mo Ngati Tuwharetoa, ko e ongo iwi (matakali) ia ‘oku na fekau’aki tonu moe tupu’anga ‘oe ta’anga koeni.
‘Oku tanaki ‘e he haka ‘a e founga ‘oku taha ‘ona hono ‘uhinga, to’o meihe kakai Mauli ‘o Nu’u Sila pea toe fenapasi mo e konga lahi ‘o e anga fakafonua e Pasifiki.
Lolotonga e taimi fepaki fakamatakali, na’e tuli holo ‘a Te Rauparaha ‘e he kautau ‘ae fili, pea na’e fufū’i leva ia ‘e Te Wharerangi ‘oe matakali Tuwharetoa ‘ihe luo kumala (pateta melie ‘a e matakali) pea fekau ‘a Te Wharerangi ko e mali ‘o Te Rangikoaea ke ta’utu ‘i ‘olunga ai. ‘Ihe faka’uto’uta ‘ae Taulā/sikola na’e fakaofi atu ‘ae kau kumi ‘o Te Rauparaha kihe feitu’u ‘oku ‘iai pea ne leva ( teu mate, teu mate). Ka kuo fakapulihi mei he Taula ‘ehe ‘ivi moe mana ‘oe ‘akau mo e fefine ‘oku tangutu he funga luo kumala ‘ae mafai ‘oe taula, ne hao ai ‘a Te Rauparaha pea hoko atu e fekumi ‘o fakalaka ai, na’ane toe (kuou mo’ui, kuou mo’ui). Pea ‘ihe mavahe atu ‘ae konga kau na’e kaka hake leva ‘a Te Rauparaha mei he luo kumala ‘o kamata ai ‘ene “’Oku ou mo’ui, ‘oku ou mo’ui he koe tangata fulufulua au neu ‘omi e la’ā pe au fekau ke toe huhulu atu”.
‘Oku lahi foki e ngaahi faka’uhinga ki he lea ko e “tangata puhuruhuru” mahalo pe ko e fakahoa pe ki he tangata fulufulua ko (Te Wharerangi), ka ‘oku tala foki ‘e he tukufakaholo ia ko e ‘uhinga ki he mana na’e ma’u ‘e Te Rangikoaea he taimi na’e ‘alu hake ai (Upane Kaupane) me ihe po’uli ‘o e luo ki he maama ‘o e la’ā (Whiti t era! Hi!)
Na’e haka’i e Ka Mate ‘e he timi va’inga ‘a Nu’u Sila he lolotonga ‘enau tua loloa mo faingata’a he 1988/89 pea pehe foki ki he fuofua Timi e All Blacks he 1905.
Ko ia ai kuo hoko e haka ko ‘eni ke fakahoko ia he All Blacks ki mu’a ‘ihe ‘enau va’inga kotoa he ‘enau ‘a’ahi kiha fonua ‘i tu’a mei Nu’u Sila ‘o a’u ki he 1968 pea toki fakahoko ai ‘e he taha All Blacks ko Wayne ‘Buck” Shelford pea mo Hika Reid ‘a e Ka Mate ‘ihe tau kotoa ‘i Nu’u Sila mei he 1987, pea fakapapau’i ‘e fakahoko ‘aki e founga ta’etoeveiveiua pea fakapapau’i ‘a ia na’e ‘ikai pehe ia he ngaahi ta’u kuo maliu atu.
Kapa O Pango – Haka pe ‘a e All Blacks
‘I ‘Akosi 2005, kimu’a e Tau Tesi Tri Nations mo Saute ‘Afilika i Carisbrook, na’e toki fuofua fakahoko ai ‘e he All Blacks e ‘Kapa O Pango’, ko e haka fo’ou na’e fa’u pe ma’ae All Blacks.
Na’e lava e ta’u ‘e taha hono fa’u e Kapa O Pango ‘e Dere Lardelli ma’ae timi, ko e tokotaha taukei ‘i he tikanga Mauli (anga fakafonua moe tala tukufakaholo e kau Mauli) ‘o Ngati Porou iwi. Ko hono ngaahi lea pea mo hono haka’i ‘oku ne fakaha mai ai e Hakeaki’i e kelekele ‘o Nu’u Sila ni , Silver Fern pea mo e kau tui teunga ‘uli’uli. Ko hono fakatonu lea faingofua ko e ‘Timi Teunga ‘Uli’uli’.
Ko e Kapiteni ‘o e All Blacks he taimi na’e fuofua tuku mai ai e Kapa O Pango, ‘oku talanoa ki ai ‘a Tana Umaga pea ne toe fakaikiiki hono ‘uhinga na’e fakalelei’i ai.
Ko e ‘uhi ke ‘oua ‘e fetongi e haka motu’a, Ka Mate, Kapa O Panga he tafa’aki ko e tanaki fo’ou pe ki he fatunga motu’a ‘a e All Blacks. Kapa O Pango ‘oku haka’i ia ha taimi pe ‘oku fie fakahoko ai ‘e he timi.
KAPA O PANGO
Taringa whakarongo!
Kia rite! Kia rite! Kia mau!
Hi!
Kia whakawhenua au i ahau!
Hi, aue! Hi!
Ko Aotearoa, e ngunguru nei!
Hi, au! Au! Aue, ha! Hi!
Ko kapa o pango, e ngunguru nei!
Hi, au! Au! Aue, ha! Hi!
I ahaha!
Ka tu te ihi-ihi
Ka tu te wanawana
Ki runga i te rangi, e tu iho nei, tu iho nei, hi!
Ponga ra!
Kapa o pango! Aue, hi!
Ponga ra!
Kapa o pango! Aue, hi!
Ha!
Tuku mu’a keu foki ki he malohinga ‘eku ‘uluaki manava
Tuku ke foki mai ki mamani ‘a ‘eku fo’i ivi malohinga ko ia
Ko Nu’u Sila ‘oku manamana ia he taimi ni
Pea ko hoku taimi ‘eni !
Koe momeniti ia ‘o’oku
He ‘oku fetaiaki pea tupu e loto vekeveka
Ko e ‘uhinga ia ‘oku tau ‘iloa ai koe All Blacks
He ko hoku taimi ‘eni!
Pea ko e taimi ia ‘o ‘oku!
Koe momeniti eni ‘o’oku
‘E pahu e ‘amanaki!
Ongo’i hono mafi
Hopo hake ‘etau fakaaoao
Mālanga hake ‘etau pule aoniu
‘O ‘ave ki he tumutumu
Siliver Fern
All Blacks
Silver Fern
All Blacks
Aue hi!
Fakamatala ia ‘o e Kapa O Pango